🛸 W ostatnich latach niezwykłą popularnością cieszy się temat teorii spiskowych spiski. Mimo że nie są zjawiskiem nowym, to aktualne zainteresowanie sprawiło, że ponad połowa psychologicznych artykułów naukowych na ich temat została opublikowana od 2019 roku. Rozumiane są jako wyjaśnienia istotnych zdarzeń z przeświadczeniem o zaangażowaniu w nie tajnych spisków grup o złowrogich zamiarach. Badacze zastanawiają się jakie czynniki mogą predysponować osoby do wiary w teorie spiskowe. Czy to kwestia indywidualnych właściwości jednostki? Może to skutek specyficznych zjawisk międzygrupowych? Jaki wpływ może mieć narodowość? Odpowiedzi nadal są poszukiwane.
🧠 Wzmożona gotowość jednostki do wiary w teorie spiskowe może być wynikiem błędów poznawczych takich jak błąd konfirmacji czy heurystyka „nic nie dzieje się przez przypadek”. Przekonania spiskowe mogą więc opierać się na błędnym rozumowaniu zakorzenionym w stylach myślenia. Doniesienia naukowe mówią o ich związku z niskim poziomem myślenia analitycznego i wysokim poziomem myślenia intuicyjnego. Osoby deklarujące powolne i emocjonalnie neutralne myślenie, są mniej skłonne do wierzenia w teorie spiskowe. Osoby preferujące szybkie, heurystyczne myślenie, oparte na intuicji i emocjach, są bardziej skłonne do przekonań spiskowych. Wierzenia spiskowe powiązane zostały też z antropomorfizmem, czyli założeniem, że nieożywione obiekty są ożywione, oraz gotowością do przypisywania celu i świadomości ruchom kształtów geometrycznych. Odzwierciedla to wzmożoną tendencję do wykrywania działalności i intencji działań, co może prowadzić do intuicyjnego światopoglądu, że ktoś “pociąga za sznurki” za przypadkowymi wydarzeniami. Ponadto przekonania spiskowe łączone są z tendencją do przeceniania prawdopodobieństwa współwystępowania zdarzeń oraz dostrzegania między nimi związków przyczynowo skutkowych. Wiązane są także z tendencją do impulsywnego wyciągania wniosków na podstawie ograniczonej ilości informacji.
😰 Doszukując się klinicznych przyczyn wiary w teorie spiskowe, jest ona najczęściej łączona z wysokim poziomem schizotypowości czy myślami paranoidalnymi. Wiązana jest także ze stanami afektywnymi. Osoby o wierzeniach spiskowych mają tendencję do odczuwania wysokiego poziomu zagrożenia oraz częściej zgłaszają doświadczania emocjonalnego niepokoju, lęku czy depresji.
👤 Same teorie spiskowe mogą być także rozumiane jako motywowane przekonania, będące próbą zaspokojenia określonych potrzeb i pragnień psychologicznych. Stanowić mogą próbę odzyskania poczucia kontroli czy poradzenia sobie z odczuwaną bezradnością. Zaspokajać mogą także potrzebę przynależności u osób szczególnie doświadczających izolacji lub samotności. Jako że przekonania spiskowe nasilają się w momencie zagrożenia poczucia własnej wartości, mogą one stanowić również próbę podwyższenia samooceny.
❗Wśród czynników osobowościowych związanych z przekonaniami spiskowymi wymieniane są: niska ugodowość, silna potrzeba unikalności, skrajny indywidualizm i poszukiwanie doznań. Przekonania spiskowe wiązane są także z cechami Mrocznej Triady, czyli narcyzmem, makiawelizmem i psychopatią. Osoby wierzące w teorie spiskowe mogą więc lekceważyć innych czy działać egoistycznie.
👀 Kolejną próbą zrozumienia przyczyn przekonań spiskowych jest hipoteza adaptacyjnego konspiracjonizmu (adaptive conspiracism hypothesis). Zgodnie z nią wierzenia spiskowe stanowią adaptacyjną tendencję do pozostawania czujnym wobec wrogich lub obcych grup oraz ochrony przed nimi. Przekonania spiskowe ostrzegają członków grupy przed potencjalnymi zagrożeniami i mogą być używane do racjonalizowania agresji wobec innych grup. Nie bez znaczenia pozostaje także teoria tożsamości społecznej mówiąca o ogólnej tendencji do myślenia jak najlepiej o grupach, do których przynależymy. Może się ona przyczyniać do skłonności do posądzania członków grup obcych o mroczne działania. Kolejnym ważnym czynnikiem jest narcyzm zbiorowy odzwierciedlający kruchą samoocenę grupy. Stanowi przekonanie o wielkości grupy wraz z poczuciem, że nie jest ona wystarczająco doceniana przez innych. Przejawiać się może reakcjami obronnymi w których poparcie teorii spiskowych, wynika z poczucia, że grupa własna jest celem agresji ze strony grupy obcej.
📋 Wśród zmiennych o charakterze narodowościowym, badacze zidentyfikowali do dziś dwie, które mogą przewidywać wiarę w teorie spiskowe. Znaczące są zamożność kraju oraz korupcja. Wśród krajów bardziej skłonnych do popierania teorii spiskowych znajdują się te o niższym PKB na mieszkańca lub kraje wysoko oceniane na Indeksie Percepcji Korupcji Transparency International. Co ważne, PKB na mieszkańca oraz Indeks Percepcji Korupcji są silnie skorelowane, więc trudno jest rozpoznać, czy oba z nich współdziałając czy tylko jeden z nich czynnie kształtuje przekonania spiskowe. Więcej szczegółów w artykule.