W jaki sposób psychologowie wyjaśniają działania grupowe i jaki wpływ na nie ma anonimowość w sieci? Jaką rolę odgrywa w tym wszystkim silne przywiązanie do własnej grupy i tożsamość społeczna?
Model SIDE – deindywiduacja, tłum i Internet
SIDE, czyli Social Identity model of Deindividuation Effects, to teoria, która narodziła się podczas badawczego zainteresowania komunikacją. Pierwsi psycholodzy społeczni, którzy bliżej nad tym się pochylili to Reicher (1984) i Lea i Spears (1991). U podłoża modelu, który zaproponowali, pojawiło się założenie, iż pojęcie tożsamości społecznej uwzględnia wiele efektów zaobserwowanych w badaniach nad deindywiduacją, psychologią tłumu oraz komunikacją za pośrednictwem Internetu.
Deindywi… co?
Powstanie modelu SIDE było odpowiedzią na krytykę teorii deindywiduacji. Ta natomiast, w swojej wczesnej formie, starała się wyjaśnić zjawisko zachodzące w tłumach, gdzie ludzie stawali się zdolni do działań, których racjonalnie myśląca osoba by się nie podjęła. Doszukiwano się odpowiedzi w zmniejszeniu samoświadomości oraz poczucia odpowiedzialności. Philip Zimbardo (1971) przeprowadził jeden z bardziej znanych i dyskusyjnie etycznych eksperymentów – eksperyment Standfordzki, polegający na symulacji życia więziennego. Planowany na dwa tygodnie, a przerwany po upływie sześciu dni ze względów na niezwykłe okrucieństwo osób wcielających się w role strażników. Pomimo wielu zarzutów wobec zgeneralizowanych wniosków wyciągniętych przez badacza, sam Zimbardo podkreślał, iż warto skupić się na wyraźnej tendencji do nasilenia anonimowości osoby przebywającej w więzieniu, to z kolei prowadzi do zatarcia tożsamości osób poddanych reżimowi. Pewnym jest, że zabrakło wielu czynników – porównań osób różnych płci, kultur, religii, aby generalizować wyniki.
Diener, wiedząc o braku obrony dla tych kwestii, postanowił skupić się jedynie na procesie utraty standardów Ja jako kluczowym dla podstaw deindywiduacji. Diener, Faser i inni (1976) przeprowadzili eksperyment, w którym brały udział dzieci. Kobieta zapraszała dzieci w grupach oraz indywidualnie do pokoju, w którym na stole stała misa z cukierkami. Badaczka następnie mówiła, iż musi na chwilę wyjść, a dziecko może się poczęstować jednym cukierkiem. Jedna z grup, przed wyjściem kobiety rozmawiała z nią – tematem były pytania identyfikujące, tj. o miejsce zamieszkania, nazwisko oraz rodziców. W 60% przypadków dzieci anonimowe wzięły więcej niż jeden cukierek, czasem nawet całą miskę słodyczy.
Reicher, również dołączający się do wczesnej definicji teorii deindywiduacji, wraz z Levine i Gordijn (1998) przeprowadził eksperyment mający na celu nakreślenie strategicznych skutków widoczności w grupie. Badacze założyli, iż zwiększenie widoczności wśród członków grupy zwiększy ich zdolność do wspierania się nawzajem przeciwko grupie zewnętrznej. Ku ich zaskoczeniu, badanie przyniosło odwrotną odpowiedź.
Grupowa polaryzacja – ja, ty… my?
Sprawdzono również wpływ deindywiduacji na polaryzację grupy (Lee, 2007). Pod pojęciem polaryzacji kryło się zjawisko, następujące po dyskusji w grupie, gdy osoby przejawiały tendencję do popierania bardziej ekstremalnych opinii, będących również bliżej kierunku obranego przez grupę. Badani zostali przypisani do stanu deindywiduacji lub indywidualizacji, a następnie każdy odpowiadał na pytania i przedstawiał argumenty dotyczące dylematu. Po ukazaniu im decyzji partnerów, zostali poproszeni o wskazanie, jak przekonujące i poprawne były ogólne argumenty. Okazało się, że im częściej uczestnicy identyfikują się ze swoimi partnerami, tym bardziej pozytywne są ich oceny argumentów tych partnerów. Otrzymane przez badaczkę wyniki pozwoliły połączyć wyniki wielu innych eksperymentów – deindywiduacja wiązała się z silniejszą polaryzacją i identyfikacją z grupą. Osoby, które są bardziej radykalne i utożsamiają się z grupą, będą bardziej skłonne do przejawiania zachowań antynormatywnych.
Cyberprzestrzeń i anonimowość
Wraz z rozwojem technologicznym, pojawieniem się mediów, badacze zaczęli zastanawiać się, czy w nowej przestrzeni – cyberprzestrzeni – założenia modelu SIDE nadal będą aktualne. Postmes, Spears i inni (2001) w tym celu przetestowali autorską prognozę, iż depersonalizacja online powiązana będzie ze zwiększonym wpływem grupy. Grupy osób badanych dyskutowały o problemie, przed którym staje szpital – sprawność i względy ekonomiczne vs. opieka nad pacjentem jako priorytet szpitalnej polityki. Badacze starali ugruntować w badanych normy odnoszące się do tych stanowisk, a następnie prowadzili dyskusje anonimowe (lub nie były anonimowe). Anonimowość, jaką zapewniało dyskutowanie online, okazała się wzmacniać procesy wpływu społecznego w sytuacji, gdy wspólna tożsamość oraz wspólne normy były jednoznacznie przedstawione lub była możliwość domyślenia się ich. Lee (2004) doprecyzowała badania, dostarczając bezpośrednie dowody przyczynowe dla przewidywania, że depersonalizacja w sieci będzie sprzyjała silniejszemu wpływowi społecznemu. Po upływie kilku lat Lee (2007) rozszerzyła ten efekt, wykazując, iż wśród użytkowników online, którzy są indywidualnie identyfikowalni, zwraca się większą uwagę na mocne i słabe strony określonych argumentów. Całkiem inaczej zachowywali się użytkownicy online, którzy nie byli możliwy do zidentyfikowania. Jakość argumentów wydawała się mieć mniejszy wpływ na ich decyzje niż powszechnie przyjęta w grupie norma. Poznawszy zasady cyberprzestrzeni, nawet niezwykle zajadłe kłótnie online anonimowych użytkowników nabierają nowego znaczenia.
E-działania kolektywne
Anonimowość jednak nie zawsze oznacza to samo, szczególnie, jeżeli popatrzymy na wnioski z modelu SIDE w kontekście działań kolektywnych. Technologia, a dokładniej pojawienie się oraz powszechna dostępność do mediów społecznościowych, wpływa na każdą ze zmiennych ważnych dla motywacji do angażowania się w działania zbiorowe: identyfikacji z grupą, przekonania na temat skuteczności tych działań, oraz odczucia złości i niesprawiedliwości (Van Zomeren, Postmes i Spears, 2008). Anonimowość może wpływać na poczucie sprawczości osób, które ukrywają swoją tożsamość, będąc obciążone ryzykiem stygmatyzowania oraz potępienia przy ewentualnym zidentyfikowaniu. Daje to szansę grupom mniejszościowym oraz grupom, którym odmawia się decyzyjności oraz sprawczości w tworzeniu e-przestrzeni wzmacniających społeczne więzi ich członków. Coraz częściej podstawą działań w rzeczywistości stają się ruchy narodzone właśnie w cyberprzestrzeni. Od kliknięcia do zmiany jeszcze daleka droga, ale to pierwszy krok.
[Ola Pytlos]
Literatura:
Diener, E., Fraser, S. C., Beaman, A. L., Kelem, R. T. (1976). Effects of deindividuation variables on stealing among Halloween trick-or-treaters. Journal of Personality & Social Psychology, 33, 178-183. 1976-20842-00110 .1037//0022-3514.33 .2.178
Lea, M., Spears, R. (1991). Computer-mediated communication, de-individuation and group decision-making. International Journal of Man Machine Studies, 34, 283–301.
Lee, E.-J. (2004), Effects of Visual Representation on Social Influence in Computer-Mediated Communication. Human Communication Research, 30:234–259. doi:10.1111/j.1468-2958.2004.tb00732.x
Lee, E.-J. (2007). Deindividuation effects on group polarization in computer-mediated communication: the role of group identification, public-self-awareness, and perceived argument quality. Journal of Communication, 57(2), 385-403.
Postmes, T., Spears, R., Sakhel, K., & De Groot, D. (2001). Social influence in computer-mediated communication: The effects of anonymity on group behavior. Personality and Social Psychology Bulletin, 27,1242–1254.
Reicher, S. D. (1984). Social influence in the crowd: Attitudinal and behavioural effects of deindividuation in conditions of high and low group salience. British Journal of Social Psychology, 23,341-50.
Reicher, S., Levine, R. M., Gordijn, E. (1998). More on deindividuation, power relations between groups and the expression of social identity: Three studies on the effects of visibility to the in-group. British Journal of Social Psychology, 37, 15-40.
Van Zomeren, M., Postmes, T., Spears, R. (2008). Toward an integrative social identity model of collective action: A quantitative research synthesis of three socio-psychological perspectives. Psychological Bulletin, 134(4), 504-535. DOI: 10.1037/0033-2909.134.4.504
Zimbardo, P. G. (1971). “The power and pathology of imprisonment”, Congressional Record (Serial No. 15, 1971-10-25). Hearings before Subcommittee No. 3, of the United States House Committee on the Judiciary, Ninety-Second Congress, First Session on Corrections, Part II, Prisons, Prison Reform and Prisoner’s Rights: California. Washington, DC: U.S. Government Printing Office.